سرگذشت کیمونو

ژاپن یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های جهان را دارد که این تمدن طولانی در طول تاریخ یادگارهای زیادی را از خود به جای گذاشته است. به جرات می‌توان گفت «کیمونو»، لباس سنتی ژاپن، یکی از معروف‌ترین این یادگاری‌ها است.

شکل کلی کیمونوی مردانه و زنانه در طی سالیان دراز بدون تغییری عمده باقی‌مانده و اصالت خود را حفظ کرده‌است. طراحی کیمونو (به شکل حرف «تی» انگلیسی، با درزهای مستقیم و سبک جمع‌بندی شده در اطراف) در طول قرن‌ها تغییر اندکی داشته است، اما طراحی الگوهای آن کلاً داستان دیگری است. همانند سایر موارد پوشیدنی ژاپنی، طراحی کیمونو نیز از لحاظ تاریخی معنای خاصی دارد. جزییات موجود در هر کیمونو مانند قلاب‌دوزی فراوان یا منسوجات چاپی نشان دهنده نکته‌­ای در مورد جنسیت (مذکر یا مؤنث بودن) فردی که آن را می‌پوشد، ثروت و حتی موقعیت اجتماعی او است.

کتاب «کیمونو: هنر و تکامل مد ژاپنی‌ها» (Kimono: The Art And Evolution Of Japanese Fashion) توسط «تیمز» و «هادسون» و «خانواده خلیلی» (Thames and Hudson and The Khalili Family) منتشر شده و به دنبال تعریفی جامع برای این معناها و الگوهایی است که در طول تاریخ ژاپن و بین قرن هفدهم میلادی تا سال ۱۹۵۰ تغییر کرده است.

پرفسور «دیوید خلیلی» (Professor David Khalili) یکی از اعضای خانواده خلیلی در مقدمه این کتاب در این باره می‌گوید:

«لباس ژاپنی‌ها به جای اینکه برش و دوخت معمولی داشته باشد، بیشتر به مانند یک تزیین سطحی است که بسیار مهم بوده و نشان دهنده جنس، سن، وضعیت، ثروت و سلیقه فردی است که رنگ و الگوی آن را انتخاب کرده است. کیمونو در مجموع خلاقیت قابل‌ملاحظه طراحی را منتقل می‌کند که از ذات وجودی پوشاک برای ایجاد یک کار هنری که می‌تواند صاحبش را در آغوش بگیرد، استفاده می‌کند. هر کدام از این کیمونوها یک نوع از پوشینه، یک توصیف شخصی، همچنین گویای وضعیت و دوره خاص تاریخی را تشکیل می‌دهد و نشان‌دهنده دنیایی است که روی پارچه ضبط‌شده تا برای آیندگان به ارث گذاشته شود.»

تاریخ کتاب با ذکر توضیحاتی درباره «دوره ادو» آغاز می‌شود؛ دوره‌ای تاریخی در ژاپن بین سال‌های ۱۶۰۳ الی ۱۸۶۸ میلادی. این دوره به طور عمده تغییرات درباره کیمونوی زنان را نشان می‌دهد. از آنجایی که در این دوره، مردان زمان بیشتری را در اجتماع سپری می‌کردند، آن‌ها بیشتر از همیشه با کارهای خارج از خانه خود درگیر بودند و انعطاف‌پذیری زیادی به هنگام انتخاب لباس مناسب برای پوشیدن نداشتند. کیمونوی مردان در این دوره با الگوی کمی تیره و رنگ‌های موقر و متین مشخص می‌شود. (اگرچه مردان اغلب در این دوره زیرپوش‌هایی با تزیینات پیچیده و زیبا را به تن می‌کردند. با این حال زنان که بیشتر زمان خود را در خانه یا میان خانواده سپری می‌کردند، آزادی بیشتری در ایجاد زیبایی در کیمونوهایشان داشتند، اما پای خود را فراتر از لباس‌هایی که برای موقعیت و وضعیت اجتماعی آن‌ها پذیرفته شده بود، قرار نمی‌دادند.

به عنوان مثال، زنان در سطوح «فرمانروایی» (Ruling) یا «سامورایی» (Samurai) معمولا یکی از این سه سبک را به تن می‌کردند: یک کیمونوی زیبا گل‌دوزی شده با یک کرپ ابریشمی منقوش به منظره‌های طبیعی که با نام «سبک قصر» (palace court style) شناخته می‌شود یا کیمونویی که صحنه‌ای از یک داستان یا نمایش‌نامه معروف را به تصویر می‌کشید. زنانی که از سطوح «بازرگانان» و «تاجران» (Merchant) بودند نیز در کیمونوهای خود به یک «نمایش‌نامه» یا «داستان‌های ادبی معروف» اشاره می‌کردند. شخصیت‌هایی که در الگوی کیمونوی آن‌ها یافت می‌شد، به طور ظریفی به این حقیقت اشاره می‌کرد که صاحب این لباس به اندازه کافی برای انجام کارهای مهم همچون خواندن کتاب ثروتمند است. طرح‌های روی ‌این کیمونوها دلیلی برای شروع گفتگو هم بودند. بر اساس کتاب «کیمونو: هنر و تکامل مد ژاپنی‌ها»، استفاده از چنین شخصیت‌هایی در طراحی کیمونو برای نشان دادن سلیقه و دستاوردهای صاحب کیمونو به کار می‌رفت. همچنین به عنوان یک روش هوشمندانه برای دعوت از سایر افراد برای شرکت در بازی‌های «کلمه» یا خواندن بخشی از شخصیت فردی که آن را پوشیده است آن‌هم از طریق لباس، عمل می‌کرد.

در تصویر بالا یک  کیمونو متعلق به یک زن جوان به نام «اوچیکاکه» (Uchikake) به تصویر کشیده شده است؛ با طرح‌های گنجشک و بامبو در برف، از جنس ساتن ابریشمی (shusu) و قلابدوزی شده با نخ‌های فلزی و ابریشمی که متعلق به دوره «ادو-میجی» (Edo– Meiji period) است. (برای بزرگ دیدن عکس؛ روی آن کلیک کنید.)

فرآیند غربی سازی ژاپن در طول دوره «میجی» (Meiji) آغاز شد که بین سال‌های ۱۸۶۸ الی ۱۹۱۲ میلادی بود، اما زمانی که نوبت به لباس پوشیدن به سبک غربی رسید تنها مردانی از سطوح «سامورایی» (Samurai) و «اشرافی» (Aristocratic) پوشش خود را با لباس‌های غربی همچون پیراهن و شلوار تطبیق دادند. زنان بیشتر نقاط ژاپن برای موقعیت‌های رسمی و غیر رسمی خود، هنوز از کیمونو استفاده می‌کردند. در اواخر دوره «میجی»، «تایشو» (Taisho) و اوایل دوره «شووا» (Showa) یعنی بین سال‌های ۱۹۱۲ الی ۱۹۵۰ میلادی، جهان مدرن شروع به نفوذ در طراحی کیمونو­ها کرد. در این دوره طرح‌های رنگی جسورانه و طراحی‌های چشمگیر به کیمونو­ها اضافه شدند. هرچند کیمونو دیگر به عنوان یک لباس متمایزکننده طبقه زندگی افراد به کار نمی‌رفت، اما هنوز هم برای موقعیت‌های مختلف، کیمونوهای مخصوصی وجود داشت. به عنوان مثال کیمونوهای ابریشمی با نقوش فرخنده از کاج، بامبو و آلو توسط عروس و داماد در روز عروسی پوشیده می‌شد. کیمونوهایی با نقوش و خطوط ساده نیز معمولا توسط زنانی که در رستوران یا فروشگاه‌ها کار می‌کردند، مورد استفاده قرار می‌گرفت.

در نیمه دوم قرن بیستم، استفاده از کیمونو در موقعیت‌های روزمره به مراتب کمتر شد. این موضوع به خاطر اشغال مستقیم آمریکا بعد از جنگ جهانی دوم و آمریکایی شدن فرهنگ ژاپن بود. اگرچه هنوز کیمونو برای موقعیت‌های ویژه و جشن‌ها پوشیده می‌شود، اما بیشتر تبدیل به یک نماد فرهنگی شده است تا یک پوشش روزمره. می‌توان گفت امروزه کیمونو به عنوان یادگاری از ماهیت اصیل ژاپنی در دوران اوج «جهانی شدن» است. این روزها، کیمونوهای قدیمی و سنتی با وجود طرح‌ها و الگوهای جدید دوباره زنده شده و خود را با سبک و مد روز تطبیق داده است. در حقیقت، الان شرایط عوض شده است و کیمونو و طرح‌های روی آن راه خود را به غرب پیدا کرده و توانسته است تا خود را به عنوان یک نماد ژاپنی به جهانیان معرفی کند. لباس‌هایی که از کیمونو و طراحی آن الهام گرفته‌اند، یکی از بزرگ‌ترین گرایش طراحی مد در سال ۲۰۱۵ بود.

شما می‌توانید برخی از نمونه‌های زیبای کیمونو در طول دروه ادو، میجی، تایشو و شووا را در کتاب «کیمونو: هنر و تکامل مد ژاپنی‌ها» مشاهده کنید؛ کتابی با تصاویری ناب از کیمونوهای سنتی و زیبا که کمتر در فضای اینترنت پخش شده است.